خلاصه گزارش عملکرد ده سال اخیر
چکیده ای از اقدامات انجام شده طی ده سال اخیر از سال 1393 تا 1403 هجری شمسی:
بانک ژن گیاهی گروه زراعت و اصلاح نباتات دانشکدگان کشاورزی و منابع طبیعی دانشگاه تهران
کشور جمهوری اسلامی ایران یکی از غنی ترین کشورهای دنیا از نظر ذخایرژنتیکی به شمار می رود. حفاظت وصیانت از این ذخایر ژنتیکی و ظرفیت سازی در بهره برداری بهینه از آنها درامنیت غذائی، حفظ منابع طبیعی و شکوفائی اقتصاد ملی و تولید از اهمیت زیادی برخورداراست. در کشورما ایران، بانک ژن گیاهی گروه زراعت و اصلاح نباتات دانشگاه تهران با حدود یک قرن سابقه، قدیمی ترین و اولین مرکز نگهداری گندم و حبوبات کشور به شمار می رود. نسبت این مرکز به دانشگاه تهران، در مقایسه با سایر مراکز سطح دانشگاه تهران، مانند موقعیت و ارزش تخت جمشید نسبت به سایر بناهای کشور است، این مرکز قدیمی ترین و کهن ترین مرکز تحقیقاتی در دانشگاه تهران و چه بسا در سطح کشور است.
در این بانک اطلاعاتی، ژنوتیپ های بومی گندم و ارقام حبوبات به منظور تجدید قوه نامیه هر ساله، در مزرعه کشت و کار می شوند و پس از بررسی لازم نظیر چک کردن خلوص، انجام برخی یاداشت برداری های رایج و مخلوط کشی و خالص سازی در سطح مزرعه، مجددا برداشت و پس از طی فرایند بوجاری و خالص سازی نهایی و ثبت هویت اصلی و مقایسه با پلانش های مربوطه به سردخانه عودت می شوند.طی سال های 1393 تا کنون، کلیه ارقام موجود در بانک، یکبار در مزرعه تجدید کشت شده اند و کلیه‌ی نمونه های بذور گندم بومی در سه فرم بسته های 300 گرمی، 50 گرمی و فرم خوشه در سردخانه نگهداری می شوند. حبوبات نیز در بسته های نیم کیلویی و بیشتر در محیط سردخانه بسته بندی و نگهداری می شوند. تاکنون بیش از 4000 نمونه از ارقام حبوبات شامل عدس، نخود (نخود سیاه، نخد ویژه ی لپه و معمولی)، ماش و انواع لوبیا چیتی ، چشم بلبلی، لوبیا قرمز و سفید، جمع آوری و تجدید کشت شده و ذخیره سازی شده اند.
در بانک ژن گیاهی بررسی های صورت گرفته بر روی ژنوتیپ ها بر پایه 4 عنوان زیر بوده است : بررسی های به نژادی شامل بررسی و معرفی اراقام مقاوم به خشکی و سایر تنش های محیط زنده و غیرزنده، به زراعی شامل بررسی میزان تاثیر پذیری ارقام از نهاده های زراعی مزرعه و ...، بررسی های آفات و بیماریها، بررسی های کیفی نظیر خاصیت نانوایی گندم.مهمترین نقش بانک ژن تامین مواد اصلاحی لازم برای محققین کشور و مبادله ژرم پلاسم های مورد نیاز مراکز تحقیقاتی و پژوهشگران است. با تلاش های دوستان و همکاران خدوم و زحمتکش قبلی طی سال های اخیر پس از پیروزی انقلاب در حفظ این ثروت خدادادی کوشیدند تا اینکه در سال 1393 شمسی تیم جدیدی تحت مدیریت دکتر عبدالهادی حسین زاده استاد گروه زراعت و اصلاح نباتات، بعنوان رئیس بانک ژن گیاهی و دکتر محمد دشتکی بعنوان مدیر اجرایی بانک ژن گیاهی، مامور ساماندهی به امور شدند، اعضای این تیم که شامل: آقایان مهندس امین حامد ناصرچیان، هادی مشهدی، مهندس یوسف ساسانی و سعید ناظری است با برنامه ای از قبل طراحی شده اقدام به کشت کلیه ارقام موجود در بخش غلات طی سال های 1393 تا 1399 نمودند و کلیه ارقام موجود را بازیابی و تجدید کشت کردند. بیش از 6000 ژنوتیپ گندم های بومی ایرانی ارسالی از موسسه بین المللی تحقیقات گندم و ذرت (CIMMYT) طی سال های 1399 تا 1403 در مزرعه جهت تجدید قوه‌ی نامیه، کشت شدند. علاوه بر این بیش از 300 رقم جو و گندم تجاری از نقاط مختلف کشور و بعضًا خارج از کشور جمع آوری و برای اولین بار به مجموعه‌ی بانک ژن اضافه گردیدند. از گذشته حدود 50 رقم تجاری گندم و جو در مجموعه وجود داشت. در بخش های دیگر نظر گلخانه نیز اقدامات مهمی نظیر حذف کولرهای سنتی و احداث سامانه ی جدید خنک کننده انجام شده است. مسئولیت این بخش بر عهده‌ی آقای سید جواد محمدی رونق هست. در بخش حبوبات نیز آقایان دکتر محمد دشتکی و دکتر عبدالرحمن رسول نیا (و قبل از ایشان آقای مهندس کمال قدردان) عهده دار کلیه ی امور هستند. در این بخش نیز هرساله عملیات احیاء انواع حبوبات با برنامه ریزی قبلی و هماهنگ شده انجام می شود.
فهرست اقدامات و کارهای انجام شده :
- ثبت مشخصات بیش از 2500 پلانش گندم در محیط اکسل و ثبتِ نام‌های محلی گندم‌های بومی ایرانی.
- تهیه فهرست بذور کشت شده طی سال های مختلف و ثبت برخی ویژگی های زراعی.
- کاشت، داشت و برداشت سالانه بطور متوسط بیش از 1000 رقم بومی گندم و 500 نمونه از ارقام حبوبات ایرانی و خارجی با نقشه ی مشخص و تحت نظارت دقیق.
- بوجاری و بسته بندی نمونه های برداشت شده و نگهداری آنها در سردخانه.
- تهیه سه نسخه از هر نمونه گندم بومی به اشکال 50 گرمی، 300 گرمی و فرم خوشه.
- تفکیک بخشی از ژنوتیپ‌ها و توده‌هایی که احیاناً در کرت‌های مزرعه دارای خوشه های متفاوتی بودند.
- تجهیز گلخانه به سامانه ی خنک کننده فن و پد و حذف کامل کولر.
- اختصاص یک قطعه حدودًا 10 هکتاری به بانک ژن در مزرعه جهت اجرای طرح های کشت.
- بررسی صفات فنولوژیکی، مورفولوژیکی و عملکردی بیش از 500 ژنوتیپ بومی گندم در قالب پایان نامه‌ی کارشناسی ارشد رشته ی اصلاح نباتات.
- ایجاد یک بانک مستقل گندم های دوروم بومی ایرانی که البته در دست اقدام است و نهایی نشده است.
- تهیه گزراش های مبسوط کشت هر ساله برای بخش غلات و حبوبات.
- فهرست بندی و چیدمان نمونه‌ها بر اساس استان های دهگانه قدیمی موجود در مرکز و حفظ همان ترتیب بایگانی.
- تهیه بیش از 6000 نمونه گندم بومی از مرکز بین‌المللی گندم و ذرت مکزیک (CIMMYT) و کشت مجدد بیش از 5000 ژنوتیپ تاکنون به منظور احیاء و تکثیر نمونه‌ها طبق روش بانک ژن.
- همکاری و اجرای طرح های مشترک با برخی شرکت‌ها و مراکز ذخایر توارثی و مبادله ژرم پلاسم طبق مقررات موجود.
- ایجاد بانک نمونه‌های ارقام گندم و جو تجاری ایرانی و خارجی به تعداد بیش از 200 رقم و نگهداری آنها در ظروف سه کیلویی جار.
- تهیه پرینتر ویژه چاپ برچسب در اندازه‌های مختلف برای هویت نگاری روی بسته های بذور سردخانه.
- برداشت دستی تمام نمونه های از مزرعه به منظور عدم ایجاد اختلاط احتمالی و کوبیدن تک تک نمونه ها با خرمنکوب کارگاهی.
- برگزاری جلسات کاری ماهیانه بین بخشی به منظور هماهنگ کردن بیشتر و بهتر ارکان اجرایی مرکز با هم و تنظیم صورتجلسه و ارسال به مدیر گروه و اعضاء.
- تهیه و تنظیم کلیپ و گزارش کارهای مصور و همچنین تهیه یک مستند تصویری از فعالیت های گذشته و ارائه به مدعوین، مهمانان، دانشجویان و کارشناسان.
در حال حاضر این مرکز آماده‌ی همکاری با کلیه مراکز دانشگاهی و تحقیقاتی داخلی و خارجی را دارد و در نظر است تا خدمتی را به کلیه پژوهشگران و محققان ارجمند ارائه نماید. ان شاء الله.
(تهیه و تنظیم: یوسف ساسانی/ مهرماه 1403)